Narodowe Czytanie - Eliza Orzeszkowa i Nad Niemnem

czwartek, 07-09-2023

Nad Niemnem to najbardziej znana powieść Elizy Orzeszkowej. Powstawała w latach 1886–1887, a w formie książki ukazała się w 1888 roku. Ze względu na barwne opisy, wyrazistych bohaterów i odwołania historyczne dzieło porównywano do Mickiewiczowskiego Pana Tadeusza. Żadna inna książka pisarki nie została tak entuzjastycznie przyjęta przez recenzentów.

Eliza Orzeszkowa ur. 6 czerwca 1841 r. w Milikowszczyźnie zm. 18 maja 1910 r. w Grodnie. Była jedną z najwybitniejszych pisarek w okresie polskiego pozytywizmu.

Urodziła się jako Elżbieta Pawłowska. Ojciec – intelektualista o wysokiej kulturze zgromadził w domu rodzinnym cenną galerię obrazów i liczącą kilka tysięcy tomów bibliotekę. Ojciec zmarł kiedy Elżbieta miała 3 lata, majątek wydziedziczono, a rodzina przeniosłą się do Grodna. Odtąd Elżbietę wychowywały same kobiety. Matka zwała ją Lisą. W 1852 r. jedenastoletnia Eliza wyjechała wraz z babką do Warszawy. W latach 1852-1857 kształciła się na pensji sakramentek.

W 1857 r. wróciła do Milikowszczyzny. Na jednym z balów poznała Piotra Orzeszkę, a 21 stycznia 1858 r. niespełna 17-letnia Eliza wyszła za mąż i zamieszkała w majątku męża w Ludwinowie. Pierwsze lata małżeństwa określała jako czas beztroskiego karnawałowania, a także swoim uniwersytetem, gdy często sięgała po książki z biblioteki swojego ojca, założyła szkółkę wiejską. W 1862 r. przebywała dłuższy czas w Warszawie, po powrocie do Ludwinowa przebywała tam przez czas powstania styczniowego wspierając powstańców w służbach pomocniczych.

Od połowy czerwca 1863 r. przez dwa tygodnie przebywał w Ludwinowie chory Romuald Traugutt, którego potem Eliza własnym powozem odwiozła do granicy Królestwa Polskiego. Piotr Orzeszko nie brał czynnego udziału w powstaniu, ale Traugutt przebywał w jego majątku za jego zgodą. W skutek denuncjacji służby Piotr Orzeszko został zesłany na Sybir – jego majątek skonfiskowano. Eliza wbrew postanowieniom nie pojechała za nim, lecz na początku 1864 r. przeniosła się do Milikowszczyzny i wszczęła proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa, które uzyskała w 1869 r. Nie radząc sobie z majątkiem ziemskim, zdecydowała się na sprzedaż Milikowszczyzny. Zamieszkała w Grodnie i wykazując się dużą pracowitością zajęła się pisaniem. W jej twórczości dominuje realizm – powstaje wtedy najważniejsza powieść „Nad Niemnem”.

W 1894 r. wychodzi za mąż za Stanisława Nahorskiego. Poświęca wiele czasu na akcje społeczne i filantropijne. W 1904 r. nazwisko Elizy Orzeszkowej pojawiło się wśród kandydatów do literackiej Nagrody Nobla. Członkowie komitetu noblowskiego po przeczytaniu dostarczonych książek wyrazili opinię, że wyróżnienie należy się Orzeszkowej w równym stopniu co Sienkiewiczowi. W jednym z dokumentów komitetu noblowskiego można przeczytać: „O ile w tekstach Sienkiewicza bije szlachetne, polskie serce, to w twórczości Elizy Orzeszkowej bije serce człowieka”. 

Orzeszkowa zmarła 18 maja 1910 r. w Grodnie po ciężkiej chorobie serca. Podczas nabożeństwa żałobnego jeden z mówców Józef Kotarbiński podsumowując życie, działalność społeczną i literacką użył nad trumną znamiennych słów: „Ona była żywą mądrością i czującym sercem całej epoki”.

Powieść „Nad Niemnem” napisała Orzeszkowa w 1887 r. Dzieło było drukowane w odcinkach na łamach Tygodnika Ilustrowanego. W formie książkowej wydano go rok później. Pierwotnie powieść nosiła tytuł „Mezalians”, jednak podczas pracy nad ostatecznym kształtem dzieła autorka poszerzyła jego problematykę i zmieniła tytuł.

Akcja powieści toczy się w latach 80-tych XIX w. na Litwie w obecnym województwie nowogródzkim. Główne miejsca, w których rozgrywają się wydarzenia to majątek ziemski Korczyn oraz zagroda schłopiałej szlachty zaściankowej Bohatyrowicze. W retrospekcjach czas akcji powieści sięga również czasów średniowiecznych (opowieść o Janie i Cecylii) oraz powstania styczniowego (1863 r.). Orzeszkowa  w „Nad Niemnem” ukazała rozległy obraz polskiego społeczeństwa drugiej połowy XIX w. po klęsce powstania styczniowego. Praca jest tam najważniejszą wartością. Jan i Cecylia to protoplaści rodu Bohatyrowiczów – dziką puszczę dzięki ciężkiej i wytrwałej pracy przekształcili w piękną i bogatą ziemię. Wykarczowali pole, siali zboże, łowili ryby w rzece – las pozwalał im przeżyć. Wybudowali dom pod przestarzałym dębem. Tu rodziły się ich dzieci. Minęło 80 lat, niedaleko polował król Zygmunt August, dowiedział się o Janie i Cecylii. Ich osada wywołała na królu duże wrażenie. Król nadał im szlachectwo, Jan zgodnie z życzeniem pozostał bez nazwiska, a wszyscy jego potomkowie nazywali się Bohatyrowiczami. Ze względu na cenzurę Orzeszkowa nie mogła mówić wprost o pewnych sprawach. Sięgnęła po symbolikę mogił. Grób Jana i Cecylii symbolizuje początek rodu Bohatyrowiczów, łączy pokolenia. Pamięć o epoce Jana i Cecylii jest przekazywana ustnie. Anzelm Bohatyrowicz jest strażnikiem tradycji rodu – przekazuje legendę o Janie i Cecylii.

Postacie pozytywne z powieści to te, których życie jest pełne pracy i wyrzeczeń. Autorka ukazała siłę rodzin składających się na polskie społeczeństwo. Mogiła powstańców z 1863 r. to wyraz kultu solidaryzmu klasowego. W mogile spoczywa Andrzej Korczyński – przedstawiciel dworu i Jerzy Bohatyrowicz – przedstawiciel zubożałej szlachty i chłopstwa. Podczas powstania zjednoczyli się i wspólnie walczyli o wolność Ojczyzny. Razem zginęli za Ojczyznę. Ich mogiła to symbol jedności narodowej, nadziei na ponowne zjednoczenie.